گیربکس جعبه دنده ماشین است که بخشی از سیستم انتقال‌دهنده نیروی آن را تشکیل می‌دهد. خودرو برای اینکه حرکت کند، به عامل تولیدکننده نیرو و انتقال‌دهنده نیرو احتیاج دارد. موتور تولیدکننده نیرو است و سیستم انتقال‌دهنده هم وظیفه انتقال نیرو به چرخ‌ها را به عهده دارد. این سیستم از دیفرانسیل، جعبه دنده و کلاچ تشکیل شده است. در این مقاله می‌خواهیم در مورد جعبه دنده صحبت کنیم.
گیربکس چه کار می‌کند؟
همان‌طور که گفتیم موتور نیروی مورد نیاز برای به حرکت درآوردن چرخ‌ها را تولید می‌کند. اما این نیرو باید در مواقع مختلف کنترل و تنظیم شود. گیربکس این نیرو را کنترل و تنظیم می‌کند. وقتی راننده می‌خواهد سرعتش را تغییر دهد و در شرایط مختلف سرعت ماشین را کنترل کند، گیربکس این کار را انجام می‌دهد و در شرایط متفاوت، سرعت خودرو را کنترل می‌کند. گرچه کار اصلی این جزء از ماشین تنظیم سرعت است، ولی وظایف دیگری هم دارد.
گیربکس در شرایط سخت به داد راننده می‌رسد. یعنی وقتی ماشین در سراشیبی‌های تند قرار دارد و ممکن است سرعت از کنترل خارج شود، همچنین این دستگاه سرعت را کنترل کرده و از بروز اتفاق‌های ناگوار جلوگیری می‌کند.
گیربکسوقتی می‌خواهید ماشین را به جلو و عقب حرکت دهید و یا در جهت عکس حرکت کنید، گیربرکس به تنظیم جهت حرکت خودرو کمک می‌کند و به خودرو اجازه می‌دهد که در جهت معکوس حرکت کند.
گاهی اوقات موتور خودرو فعال است، ولی ماشین هیچ حرکت نمی‌کند. چیزی که مانع از حرکت خودرو و چرخ‌ها می‌شود، گیربکس است. در چنین مواقعی، گیربکس نیروی موتور را به چرخ‌ها منتقل نمی‌کند و حرکت ماشین هم متوقف می‌شود.
اجزای گیربکس چیست؟
جعبه دنده از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که این اجزا در کنار هم عملکرد گیربکس را کنترل می‌کنند. این اجزا چرخ‌دنده، پوسته، شافت ورودی یا محور کلاچ، شافت وسط یا محور زیر، شافت خروجی یا محور اصلی، یاتاقان، دسته دنده، میل ماهک، ماهک، کشویی دنده، دنده برنجی، کاسه نمد یا عایق نشت هستند.
چرخ‌دنده اصلی‌ترین جزء جعبه دنده است که در همه ماشین‌ها هم وجود دارد. چرخ‌دنده‌ها جنس‌های مختلفی دارند و با توجه به فعالیت‌شان، قدرت را از موتور به چرخ‌ها منتقل می‌کنند.
روی گیربکس، پوسته وجود دارد که از چدن ریخته‌گری ساخته شده است. یاتاقان‌ها و محورها داخل پوسته قرار دارند. به شافت ورودی، شافت کلاچ هم می‌گویند. این شافت به چرخ‌دنده وصل است و از طریق کلاچ به موتور خودرو مرتبط می‌شود.
روی شافت وسط،چرخ‌دنده‌هایی با اندازه متفاوت وجود دارد. وظیفه شافت وسط این است که سرعت ورودی را بدون تغییر به شافت خروجی منتقل کند. شافت خروجی هم چرخ‌دنده‌های متفاوتی دارد. ولی این چرخ‌دنده‌ها یکپارچه نیستند.
چرخ‌دنده‌ها در جهتی خلاف نیروی موتور حرکت می‌کنند و با نیرو کنترل می‌شوند. چرخ‌دنده‌ها قطرهای مختلفی دارند. همین مسئله باعث می‌شود که چرخ‌دنده‌ها سرعت‌های متفاوتی داشته باشند. یعنی چر‌خ‌دنده‌ای که قطورتر است، وزن بیشتری دارد و با سرعت کمتر حرکت می‌کند.
چرخ‌دنده‌های شافت وسط متفاوت از هم هستند. شافت خروجی به کمک یاتاقان‌ها به صورت دورانی حرکت می‌کند. چرخ‌دنده‌های شافت وسط به چرخ‌دنده‌های شافت خروجی وصل می‌شوند و حرکت می‌کنند.
به یاتاقان چرخ‌دنده هماهنگ‌کننده هم می‌گویند. یاتاقان به صورت کشویی حرکت می‌کند، به چرخ‌دنده وصل می‌شود و آن را به حرکت درمی‌آورد. دسته دنده در همه گیربکس‌ها وجود ندارد. خودروهایی که گیربکس اتوماتیک دارند، دسته دنده هم ندارند.
وظیفه دسته دنده این است که دنده‌های مختلف را تغییر بدهد. این جزء در بیرونی‌ترین بخش جعبه دنده قرار دارد. ماهک قطعه‌ای متصل به میل ماهک است و با نیرویی که میل ماهک وارد می‌کند، حرکت می‌کند. حرکت ماهک هم باعث فعال‌شدن چرخ‌دنده و تنظیم خودرو می‌شود.
چیزی که دسته دنده و ماهک را به هم وصل می‌کند، میل ماهک است. میل ماهک در خودروهای مختلف عملکرد متفاوتی دارد و می‌تواند به‌صورت الکترونیکی، هیدرولیکی، دستی و خلاء کنترل شود. معمولا حرکت میل ماهک به طور دستی و الکترونیکی کنترل می‌شود. در حالت دستی، دست راننده میل ماهک را به حرکت درمی‌آورد.
در حالت الکترونیکی هم، حرکت میل ماهک با مگنت‌های متصل به میل و سیم‌پیچ‌ها در جعبه دنده کنترل می‌شود. کشویی دنده، قطعه‌ای است شیاردار که حرکت ماهک را کنترل می‌کند. ماهک، در جعبه برنجی و یاتاقان در شیارهای کشویی دنده قرار می‌گیرند. این قطعه باعث حرکت ماهک و دنده می‌شود.
دنده برنجی بین دنده‌های کشویی و یاتاقان‌ها قرار دارد و برخورد بین این دو قطعه را تسریع می‌کند. این دنده از فلز ساخته شده است و شکل دندانه دندانه دارد. روی یاتاقان‌ها، گرد و غبار و آلودگی می‌شیند. کاسه نمد یا عایق نشت، وظیفه محافظت و تمیزکردن از یاتاقان و روغن درون آن را به عهده دارد.
انواع گیربکس چیست؟
گیربکس‌ها به دو دسته اتوماتیک و دستی تقسیم می‌شوند. ماشین‌های قدیمی، مجهز به دستگاه دستی هستند. یعنی تغییر دنده در این ماشین‌ها به عهده راننده است. راننده برای اینکه دنده را تغییر بدهد، باید به دور موتور توجه کند و با پدال کلاچ و دسته دنده، تغییر دنده را انجام دهد.
معمولا ماشین‌های قدیمی و ماشین‌های ایرانی از جعبه دنده دستی استفاده می‌کنند. در مقابل، در جعبه دنده اتوماتیک، تمام عملکرد سیستم تغییر دنده به‌صورت اتوماتیک انجام می‌شود و راننده در این فرایند نقشی ندارد. این گیربکس‌ها به هوش مصنوعی و سنسور مجهز هستند. هوش مصنوعی دستگاه زمان تعویض دنده را مشخص می‌کند و دستور تغییر دنده را به سنسور می‌دهد.
از آنجایی که جعبه دنده اتوماتیک کار راننده‌ها را راحت کرده است، بنابراین خیلی از افراد ترجیح می‌دهند که خودرویی با جعبه دنده اتوماتیک تهیه کنند. در این ماشین‌ها، راننده دیگر در تعویض دنده نقشی ندارند و استهلاک هم تا درصد زیادی کاهش پیدا کرده است.
همین موضوع باعث کاهش آمار تصادف‌ها هم شده است. طبق آمارهای مربوط به تصادف‌ها، ماشین‌هایی که مجهز به گیربکس اتوماتیک دارند، کمتر تصادف می‌کنند. در مقابل جعبه دنده دستی تمرکز راننده را کم می‌کند. این مسئله هم احتمال تصادف را افزایش می‌دهد.
چگونه گیربکس ماشین را اتوماتیک کنید؟
گیربکس اتوماتیک را باید با توجه به نوع ماشین‌تان انتخاب کنید. برای این کار می‌توانید با متخصصین و تعمیرکاران زبده مشورت کنید. بعد از انتخاب دستگاه مناسب، دستگاه اتوماتیک جایگزین دستگاه قدیمی می‌شود. خیلی از ماشین‌های تولید داخلی مثل پرشیا، سیتروئن و پژو هم به همین روش مجهز به گیربکس اتوماتیک می شوند.
